نقد فیلم سیصد 300؛ خزعبلات یک ذهن بیمار

خلاصه فیلم سینمایی سیصد؛ خطر اسپویل فیلم

خلاصه فیلم سیصد ماجرای برگزیده شدن خشایارشا به‌عنوان شاه ایران‌زمین و حملۀ او به یونان برای گرفتن انتقام مرگ پدرش، داریوش بزرگ است. در حالی که یونانیان از پیروزی بر سپاه ایران دلخوش هستند، پس از ده سال سپاه ایران به فرماندهی خشایارشا و دریاسالاری آرتمیس برای فتح آتن راهی می‌شوند. یونانیان از سوی دیگر در پی مقابله با سپاه بزرگ ایران هستند.

یونانیان در اندیشه نبرد با ایرانیان

تاریخ را همواره فاتحان می‌نویسند

همۀ ما این جمله را بارها شنیده‌ایم که «تاریخ را فاتحان می‌نویسند» و پذیرش آن کاملاً منطقی است. تصور کنید در یک نبرد سخت و چندین ساله همانند نبرد سالامیس و ماراتون میان ایران و یونان که مرگ و نابودی بسیاری به‌همراه داشت، آنان که شکست خوردند کتیبه و کتاب‌های مکتوب بیشتری از خود دارند یا آنان که پیروز شدند؟

بدون شک فاتحان در نبرد بسیار مهم ماراتون و سالامیس میان ایرانیان و یونانیان، سرودهای بسیاری از اوصاف جنگ نوشتند، اما نکتۀ جالب اینجاست که ما در هیچ‌یک از کتیبه‌های به‌جامانده از عصر پادشاهی خشایارشا از پیروز وی بر یونانیان نوشته‌ای پیدا نکرده‌ایم؛ پس برای استناد باستانی این نبرد از زبان ایرانیان نباید به کتیبه‌ها متوسل شویم و ناگزیر به نوشتۀ تاریخ‌دانان بزرگ روی می‌آوریم که هرودوت یکی از آن‌هاست! در ادامۀ نقد فیلم سیصد، در بخش اسطوره و سینما، به اهمیت نویسندگان در عصر باستان می‌پردازیم.

هرودوت؛ تاریخ‌دان یونانی که ایرانیان را قابل‌ستایش می‌داند

آنچه ما از نبرد سالامیس و مارتون می‌دانیم، قطعاً بخش بسیار مهم آن از کتاب تاریخ جهان نوشتۀ هرودوت است؛ نویسندۀ یونانی‌تباری که ایران و ایرانیان را دوست دارد و مورد توجه و ستایش قرار می‌دهد. هرودوت ایرانیان را مردمانی متمدن و دور از دروغ و ناپاکی و پلیدی معرفی می‌کند؛ این در حالی است که در تحلیل فیلم سیصد ما سپاهیان ایران را به‌قدری مخوف می‌بینیم که گویی دیوان یا مردمانی شیطانی گردهم آمده‌اند تا برای نابودی یونان راهی شوند!

نه‌تنها سپاهیان بلکه خشایارشا پادشاهی است که بر اعتقادات دینی و یاری اهورامزدا تأکید دارد، این شاه بزرگ در فیلم سینمایی سیصد عاری از هرگونه انسانیت، روح مقدس و اعتقادهای الهی است.

تصویری از سپاهیان ایران در فیلم سیصد 

آیسخولوس؛ نویسنده‌ای که در نبرد ماراتون حاضر بود

اگر مشتاق این هستید که دربارۀ نبرد مارتون و وقایع دردناک آن از منظر یکی از نویسندگان بی‌همتای جهان باستان بدانید، ما به شما خواندن نمایشنامه پارسیان اثر آیسخولوس را پیشنهاد می‌دهیم! نمایشنامۀ بی‌نظیری که برخلاف داستان فیلم 300، سرتاسر از آیین، مناسک، فرهنگ و اساطیر ایران و یونان سخن می‌گوید. با خواندن این نمایشنامه متوجه می‌شوید که در این نبرد چه اتفاق‌هایی رخ داده و چه انتظارهایی کشیده شده است تا از سپاهیان خبری بیاید. آیسخولوس یکی از سربازان حاضر در نبرد مارتون بود و بی‌‌شک زیبایی کلام او را در شرح وقایع باید ستود.

شما با تماشای فیلم سینمایی سیصد هرگز متوجه نمی‌شوید که کدام سپاه پیروز شد و مهم‌تر از همه دروغی بزرگی است که فیلم سینمایی سیصد به ‌شما دربارۀ مرگ داریوش شاه می‌گوید. ما به شما حقیقت را در نقد فیلم سیصد می‌گوییم. حقیقت این است که داریوش، پادشاه بسیار قدرتمند و سرشناس ایران، در کهن‌سالی و به‌علت بیماری جان خود را از دست می‌دهد. این امر را می‌توانیم در کتیبه‌های به‌جا‌مانده از خشایارشا ببینیم که وی پس از مرگ پدرش چگونه به پادشاهی می‌رسد؛ در حالی که در فیلم سینمایی سیصد داریوش شاه به دست فرمانده سپاه یونیان به قتل می‌رسد!

در سایت اهل سینما بخوانید: نقد فیلم اوپنهایمر

آرتمیس؛ دریاسالار سپاه ایران

آرتمیس؛ دریاسالار ایرانی یا ایزد یونانی؟

آرتمیس نام یکی از ایزدبانوهای محبوب در میان یونانیان است. همچنین آرتمیس نام دریاسالار و فرمانده نظامی ایرانی در دوران هخامنشیان بود. شاید بتوان تنها نکتۀ مثبت فیلم سینمایی سیصد را توجه به این اشتراک در نام این دو شخصیت بزرگ دانست، اما حتی این توجه نیز ضعف بزرگی در فیلم 300 دارد؛ چراکه آرتمیس در ایران باستان خواهر آریوبرزن سردار شجاعی است که در جنگ‌های بسیاری شانه‌به‌شانۀ یکدیگر به نبرد پرداخته‌اند.

آرتمیس در یونان باستان فرزند زئوس و لتو و خواهر آپولون است؛ ایزدبانویی که آیین نیایشی مخصوص به خود را دارد و همواره از مردان دوری می‌جوید. آرتمیس آنقدر دوری جستن از مردان برایش اهمیت دارد که کاهنۀ خود را به علت رابطه‌ای که با یکی از خدایان داشت مجازات می‌کند و پرستندگانش گروه زنان آمازون را تشکیل می‌دهند. گروهی از زنان که در نقد فیلم هرکول به‌طور مفصل به معرفی آن‌ها پرداخته‌ایم.

با این تفاسیر معرفی کردن آرتمیس به‌عنوان دختری از یونان باستان که در ایران پرورش یافته است و ما مستندات بسیاری از ایرانی بودن این دریاسالار داریم، یک اشتباه دیگر برای سازندگان فیلم سینمایی سیصد است.

آرتمیس (دریاسالار سپاه ایران) و فرمانده سپاه یونان

نقد فیلم سیصد؛ آرتمیس دلباختۀ شاه ایران شد

تنها نکته‌ای که در روایت‌های کهن سینه‌به‌سینه نقل شده است و در فیلم سینمایی سیصد به آن پرداخته‌اند، علاقۀ آرتمیس (دریاسالار سپاه ایران) به خشایارشا بود. البته این امر در کتیبه‌ها و متون باقی‌مانده از عصر باستان ذکر نشده و تنها روایتی شفاهی به گوش ما رسیده است.

اگرچه نمی‌توان آن را جزو دروغ های فیلم 300 به‌شمار آورد، ما در این فیلم شاهد آن هستیم که علاقۀ آرتمیس به خشایارشا تنها از جنبۀ قدرت و اقتداری بود که شاه ایران داشت؛ نه احساس و عشقی که از آن قصه‌سرایی کنیم. در فیلم سینمایی سیصد برعکس همین روایت شفاهی را می‌بینیم؛ در این فیلم آرتمیس دل به فرمانده سپاه یونان می‌بندد که این علاقه کاملاً ساختۀ ذهن نویسندگان فیلم سینمایی 300 است. با‌این‌همه امکان دارد این احساس برای هرکسی در هر کجای جهان رخ دهد که عاشق دشمنش شود، مانند عشق میان بریزئیس و آشیل که در نقد فیلم تروی به آن پرداخته‌ایم.

تصویری از خشایارشا در فیلم سیصد

هیچ خبری از نشانه‌های فرهنگ در فیلم سیصد نیست

اگر شما از همراهان دیرینۀ ما باشید، حتماً با خواندن نقدهایی مانند نقد فیلم اسپارتاکوس و نقد فیلم خشم تایتان ها متوجه شده‌اید که منظور ما از نشانه‌های فرهنگی در فیلم‌های اسطوره‌ای دقیقاً چیست!

اگر تازه به جمع ما پیوسته‌اید باید به شما بگوییم که هریک از فیلم‌های اسطوره‌ای، چه به‌صورت اقتباس ساخته شده و چه روایتی از یک ماجرای اسطوره‌ای باشند، برای درک بیشتر مخاطب و همراهی با این اثر باید بخش‌های فرهنگی و اجتماعی آن جامعه را نمایش دهد. این بخش‌ها می‌تواند از آیین و مراسم‌های مشخص مردمان آن سرزمین باشد تا تن‌پوش و ابزار جنگ؛ حتی ظروف و غذایی که می‌خورند. در نقد فلیم سیصد می‌بینیم که به هیچ‌یک از این موارد پرداخته نشده است که ما در ادامه به اهمیت این نکات بیشتر اشاره می‌کنیم.                                   

شکست سپاهیان آتن به دست ایرانیان

تن‌پوش و ابزار جنگ سپاهیان هردو کشور تعلق ملی ندارند

همۀ ما شنیده‌ایم که در جنگ‌های باستانی، سپاهیان را بر اساس لباس، زره، سپر و ساق‌پوشی که بر تن دارند، خودی که به سر کرده‌اند، شنلی که پشت‌سرشان آویزان است و پرچمی که در دست گرفته‌اند می‌شناسند. حتی پس از پایان جنگ و در هنگام جداسازی اجساد نیز با توجه به این نشانه‌ها آن‌ها را از یکدیگر تفکیک می‌کنند.

در تحلیل فیلم سینمایی سیصد با شهامت تمام می‌گوییم که سربازان و فرماندهان هردو سپاه بی‌هویت‌ترین مردمان جهان هستند. اگر شما از ابتدا این فیلم را تماشا نکرده باشید و ماجرای آن را نیز ندانید، هرگز نمی‌فهمید که جنگ میان چه کسانی و بر سر چه چیزی رخ داده است. در حالی که شما با تماشای فیلم الکساندر یا فیلم گلادیاتور با توجه به مواردی که در ابتدای این بخش برای شما نام بردیم، به‌خوبی سپاهیان هردو کشور را از یکدیگر جدا می‌کنید و آن‌ها را می‌شناسید.

طرحی از موجودات اساطیری ایران بر کشتی آرتمیس

حیوانات اساطیری ایران تقدس خود را از دست داده‌اند

از موارد دیگری که برای علاقه‌مندان به جهان اسطوره‌شناسی اهمیت دارند، حیوانات اساطیری هستند. روشن است که این حیوانات دارای قداست بودند و حتی در یونان باستان خدایان با حیوانات مختص به خود شناخته می‌شدند. برای نمونه، مخاطب در فیلم سینمایی هری‌پاتر و سنگ جادو با پشمالو، سگی که متعلق‌به هاگرید است، روبه‌رو می‌شود. این سگ همان سربروس (سگ هادس خدای جهان مردگان) است، اما در تحلیل و معرفی فیلم سینمایی سیصد می‌بینیم که حیوانات اساطیری ایران با ترکیبی جدید و کاملاً اهریمنی به نمایش در‌آمده‌اند.

هنگام تماشای فیلم سیصد به تخت پادشاهی خشایارشا توجه کرده‌اید؟ اسب در نقش‌نگاره‌های تخت جمشید نمادی از سرما و دوران اهریمن است که شیر بر آن غالب می‌شود و گرما را در پادشاهی اهورایی به همراه خود می‌آورد. اگر به عکس خشایارشا در فیلم 300 دقت کنید، دو اسب را می‌بینید که اصلاً ظاهری باستانی ندارند. اولین و واضح‌ترین تفاوت این موجودات با فرهنگ ایران که می‌توانیم در نقد فیلم سیصد به آن اشاره کنیم گردن‌آویز و گوشواره در گردن و گوش اسب‌هاست.

هنگام دیدن فیلم 300 به شاخ‌های اسب‌ها توجه کردید؟ دومین تفاوت، شاخ‌های این اسب‌هاست که به‌صورت مارگونه نمایش داده شده‌ است. باید بدانید که اصلاً چنین ساختاری در اساطیر ایران وجود ندارد و پایه‌های تخت شاهان ایران از شیر ساخته می‌شد نه سم چهارپایان. این موضوع حاکی از آن است که که سازندگان فیلم سیصد هیچ دقتی نکرده و ارزشی برای نشان دادن فرهنگ جوامع قائل نشده‌اند.

علاوه‌براین، ما در بررسی فیلم سیصد هیچ‌جا نشانه‌ای از اساطیر، موجودات و فرهنگ یونانیان را نمی‌بینیم. این امر نقد بزرگی بر فیلمی است که سعی دارد خود را در دستۀ فیلم‌های تاریخ و اساطیر جهان جای دهد.

خدایان در فیلم سیصد جایی ندارند

فیلم سیصد در میان همۀ فیلم‌هایی که در حوزۀ اساطیر و تاریخ ساخته شده‌اند تنها فیلمی است که در آن خدایان را به ارزنی فروخته و آن‌ها را بی‌مقدار کرده است. مردمان یونان باستان جهانی دارند که سراسر در کشمکش با خدایان است و هر اتفاقی که برای آدمیان رخ می‌دهد قطعاً از میل یا بابِ میل نبودن خدایی سرچشمه می‌گیرد.

اگر بخواهیم نکتۀ بالا را بیشتر برای‌تان روشن کنیم باید به نقد فیلم تروی رجوع کنید. در آن مقاله کاملاً متوجه می‌شوید حماسۀ بی‌نظیری که در کتاب ایلیاد اثر هومر روایت شده است از جنگ میان ترواییان و یونانیان حکایت می‌کند. این جنگ نه‌ بر سر هلن، بلکه از اختلافی میان خدایان آغاز شده بود. با این مثال کمی فکر کنید که آیا ممکن است برای یونانیان در این دو نبرد طولانی و سخت، آن‌هم میان دو تمدن بی‌همتا، خدایان نقشی نداشته باشند؟! در ادامۀ نقد فیلم سیصد به جایگاه ویژۀ خدایان در دو فرهنگ ایران و یونان بیشتر می‌پردازیم.

تصویری از تخت جمشید در فیلم سیصد

اهورامزدا یگانه خدای ایران بود

برای پاسخ دادن به بخشی از این سؤال که چرا فیلم 300 ضد ایرانی است می‌توان علاوه‌بر نکاتی که ذکر شد به این موضوع اشاره کنیم که مردمان ایران باستان از زمان‌های قدیم به خدای یگانه معتقد بودند و برخلاف یونانیان که خدایان بسیاری داشتند، ایرانیان اهورامزدا را خداوند مقتدر خود می‌دانستند. هریک از ایزدان دیگر نیز نیرویی از اهورامزدا را وام‌دار و فقط در حال انجام اعمال نیک بودند.

در این میان، یونانیان خدایان فراوانی با ویژگی‌ها و نیروهای متفاوت داشتند و قادر بودند با یکدیگر نبرد کنند. درحالی که همۀ خدایان یونانیان در جایگاه ویژه و قابل‌ستایشی بودند، ولی در‌عین‌حال می‌توانستند نیک و بد باشند؛ اما در ایران باستان خدایان و ایزدان نیک محسوب می‌شوند و دیوانِ همراهِ اهریمن بدکارانی هستند که باید از آنان دوری جست.

در کتیبه‌های خشایارشا ما بارها و بارها می‌خوانیم که او پادشاهی و سرای خود را از اهورامزدا دارد و از این خدای یگانه یاری می‌جوید، اما در فیلم سینمایی سیصد می‌بینیم که خشایارشا نه‌تنها به اهورامزدا اعتقادی ندارد، بلکه خود را مجموعه‌ای از خدایان می‌داند که در ایران باستان وجود نداشتند!

سپاهیان یونان آمادۀ نبرد با ایرانیان

هیچ نشانه‌ای از آتنا برای حمایت فرزندانش دیده نمی‌شود  

شیفتگان اساطیر یونان به‌‌خوبی می‌دانند که شهر آتن به افتخار الهه خرد و نبرد یعنی آتنا به این نام شهرت یافته است. شهری که مجموعه‌ای از رخدادهای مهم جهان اساطیر را در خود جای داده و ما بخشی از آن‌ها را در نقد فیلم سینمایی خشم تایتان‌ها و بخش دیگر را نقد فیلم نبرد تایتان ها برای آشنایی بیشتر شما آورده‌ایم.

سیصد در حقیقت برای زنده نگه داشتن یاد و نام سیصد دلاور از شهر آتن ساخته شده است که از آتن دربرابر سپاه ایران حفاظت و جان خود را فدای آتن کردند. هرگز نباید فراموش کنیم که از الهه آتنا، حامی شهر آتن، هیچ خبری در این فیلم نیست! ما نه محبت این الهه را بر مردمان شهر که به‌نوعی فرزندان او به شمار می‌آیند می‌بینیم و نه خشمش را بر دشمان شهر آتن شاهدیم.

در نقد فیلم سیصد باید بگوییم که ظاهراً در این فیلم خدایان نایده گرفته شده‌اند. در نظر داشته باشید محال است مردمان یونان نبردی را بدون بررسی پیشگویی و قربانی برای خدایان آغاز کنند؛ در حالی که در فیلم سینمایی سیصد ردپایی از شناخت فرهنگی مردمان یونان دیده نمی‌شود!

نبرد دریاسالار ایران و فرمانده سپاه یونان در جنگ ماراتون

فرهنگ همواره بر ظلم، ستم و قلدری غالب می‌شود

در این مقاله از مجله هنری اهل سینما دربارۀ نقد فیلم سیصد صحبت کردیم. همۀ ما می‌دانیم که فرهنگ تا چه اندازه بر جوامع بشری اثر دارد و نسل‌های آینده همواره بخشی از هویت خویش را از فرهنگ باستانی خود وام می‌گیرند. نادیده گرفته شدن دو فرهنگ مهم و غیرقابل‌وصف ایران و یونان باستان در فیلمی که دربارۀ نبرد این دو سرزمین ساخته شده است، تیری در تباهی و نابودی خواهد بود.

آنچه از فرهنگ ایران از دیرباز در اندیشۀ همۀ جهانیان نقش دارد، اقتدار، هنر، زیبایی و انسانیت است. نادیده گرفتن یک‌سوی ماجرا قابل‌پذیرش است اما ما شاهد آن هستیم که در این فیلم از فرهنگ متمدن و دموکراتیک یونان، هنر و ادبیات آنان نیز هیچ خبری نیست. این در حالی است که یونانیان اعتقاد دارند ایرانیان با فرهنگ غنی خود بر آنان غالب شده‌اند.